Łagodna zima i wyższe temperatury sprawiają, że kleszcze budzą się do życia szybciej niż zwykle. Jeszcze niedawno sezon na te pasożyty rozpoczynał się wiosną, a kończył jesienią, jednak dziś ich aktywność trwa niemal przez cały rok. Wcześniejsze żerowanie oznacza większe ryzyko ukąszeń i zakażeń chorobami odkleszczowymi, takimi jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Eksperci enel-med podkreślają, że kluczowe jest odpowiednie zabezpieczenie – właściwy ubiór, repelenty oraz szybkie usunięcie kleszcza. A w przypadku KZM – również szczepienie.

– Kleszcze są niebezpieczne, ponieważ mogą przenosić choroby, takie jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Aby się przed nimi chronić, warto przede wszystkim zadbać o odpowiedni ubiór podczas spacerów w lesie, na łąkach czy w parkach. Długie spodnie, bluzy z długimi rękawami i zakryte buty mogą znacząco zmniejszyć ryzyko ukąszenia. Dodatkowo, warto stosować repelenty, czyli środki odstraszające kleszcze, które zawierają DEET lub ikarydynę. Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć całe ciało, szczególnie miejsca, takie jak: pachwiny, pachy, zgięcia kolan czy skóra głowy, ponieważ kleszcze często wybierają te obszary do żerowania – zwraca uwagę lek. Krzysztof Urban, specjalista medycyny rodzinnej enel-med.

Kiedy środki ochronne zawiodą

Jeśli pomimo stosownego ubrania oraz użycia odstraszających preparatów kleszcz dostanie się do skóry, należy go jak najszybciej usunąć. Najlepiej zrobić to za pomocą pęsety lub specjalnego przyrządu do usuwania kleszczy, chwytając go jak najbliżej skóry i wyciągając zdecydowanym, prostym ruchem. Nie wolno smarować tego pasożyta tłuszczem ani alkoholem, ponieważ może on zwymiotować, zwiększając ryzyko zakażenia. Po usunięciu kleszcza miejsce ukąszenia należy zdezynfekować. Przez kilka kolejnych tygodni warto obserwować skórę wokół ukąszenia. Jeśli pojawi się rumień wędrujący, czyli czerwona plama, która się powiększa, lub wystąpią objawy grypopodobne, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem, ponieważ może to być oznaka boreliozy. W niektórych przypadkach – przy mnogich pokłuciach w rejonie częstego występowania boreliozy – lekarz może zalecić profilaktyczne podanie antybiotyku, aby zapobiec rozwojowi choroby.

Obecnie nie ma dostępnej szczepionki przeciwko boreliozie.

Nie tylko borelioza

Inną chorobą przenoszoną przez kleszcze jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), które atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, a nawet trwałe uszkodzenia neurologiczne. Wirus KZM jest przenoszony przez zakażone kleszcze, które występują na terenie całej Polski, choć najwięcej przypadków zachorowań odnotowuje się w województwach warmińsko-mazurskim i podlaskim. Warto jednak pamiętać, że kleszcze mogą być zakażone wirusem KZM również w innych regionach kraju, w tym w miastach, np. w parkach czy na terenach zielonych. Choroba przenosi się poprzez ukłucie zakażonego kleszcza. Wirus znajduje się w gruczołach ślinowych kleszcza, co oznacza, że może dostać się do organizmu człowieka już w ciągu kilku minut od ukłucia. Nie ma skutecznego leku na KZM, dlatego jedynym sposobem zapobiegania tej chorobie jest szczepienie.

Jest szczepionka

Szczepienie przeciwko KZM jest przeznaczone dla osób od ukończenia 1. roku życia, jest bezpieczne i skuteczne. Podstawowy schemat szczepienia obejmuje podanie trzech dawek, a pełną ochronę uzyskuje się po przyjęciu drugiej dawki. Szczepienie najlepiej rozpocząć pod koniec zimy lub wczesną wiosną, aby zapewnić ochronę przed okresem największej aktywności kleszczy, czyli wiosną i latem. Dla utrzymania odporności zaleca się dawki przypominające co 3-5 lat.

– Szczepienie jest szczególnie zalecane osobom mieszkającym na terenach zwiększonego występowania KZM lub wyjeżdżającym tam w celach turystycznych czy zarobkowych. Dotyczy to również osób, które często spędzają czas na świeżym powietrzu, np. w lesie, na łąkach czy w parkach. Warto podkreślić, że kleszcze występują nie tylko na terenach leśnych, ale także w miastach, dlatego szczepienie może być korzystne dla każdego, kto chce zmniejszyć ryzyko zachorowania na tę groźną chorobę – dodaje lek. Krzysztof Urban z enel-med.

W 2022 roku na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) zachorowało w Polsce ponad 400 osób. To rekordowe dane, na które wpływ mają między innymi zmiany klimatyczne, sprzyjające całorocznej aktywności kleszczy. Najlepszą ochroną przed zachorowaniem jest szczepienie przeciw KZM, przekonywały podczas konferencji „Nie igraj z kleszczem. Wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu” ekspertki Medicover: lek. Agnieszka Motyl i lek. Alicja Sapała-Smoczyńska. Medicover jest partnerem akcji.

W roku 2022 odnotowano nie tylko wyjątkowo wysoką liczbę zachorowań na KZM, ale również zaobserwowano, że ta wirusowa choroba przebiega u pacjentów ciężej niż dotychczas.

-Według danych Polskiego Zakładu Higieny w ubiegłym roku w Polsce zarejestrowano rekordową liczbę przypadków KZM – 445 zakażeń. Jest to zdecydowany wzrost w porównaniu do okresu sprzed pandemii (w 2019 odnotowano 265 przypadków). Wzrost zakażeń zaobserwowano także w innych krajach europejskich, a przyczyn należy upatrywać w zmianach klimatu, które bardzo sprzyjają zwiększaniu się populacji kleszczy – podkreślała prof. dr hab. n. med. Joanna Zajkowska, specjalistka chorób zakaźnych z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, gość warszawskiej konferencji prasowej poświęconej kampanii „Nie igraj z kleszczem. Wygraj z Kleszczowym Zapaleniem Mózgu”.

​Koniec z sezonem na kleszcze – kleszcze są cały rok

Zmiany klimatyczne, a konkretnie ocieplenie, spowodowało, że KZM występuje już na terenie całej Polski.

-30 marca jest Ogólnopolskim Dniem Świadomości KZM, ale kleszcze budzą się już dużo wcześniej. Niech nas nie zmylą gołe gałęzie na drzewach w lasach, w parkach czy suche trawy na łąkach – tam mogą czaić się kleszcze, które już czekają na swojego żywiciela – podkreśliła profesor Zajkowska.

Dr inż. Anna Wierzbicka, zoolożka i biolożka, leśniczka z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, uzupełniała:

-Jeśli temperatura podnosi się powyżej zera, to kleszcze mogą być groźne. Nie ma dzisiaj bezpiecznych miejsc. Wszędzie, gdzie jest zielono, mogą być kleszcze: w miastach, na wsi, w lasach i parkach, nawet na pasach zieleni na drodze, a już na pewno w przydomowych ogródkach.

Jak zwraca uwagę prof. Zajkowska zmiana klimatu wpływa na wzrost zachorowań.

-Mamy coraz więcej zakażeń oraz obserwujemy większą liczbę ciężkich przypadków. Leczymy pacjentów po zakażeniu wirusem KZM z porażeniami, zapaleniem opon mózgowych, z zaburzeniami oddechowymi, wymagających długotrwałej rehabilitacji, dla których powrót do pełnej sprawności jest praktycznie niemożliwy – zauważyła ekspertka.

Szczepienia najskuteczniejszą ochroną przed KZM

Na KZM nie ma skutecznego leku, ale można tej chorobie skutecznie zapobiegać dzięki szczepieniom. Jako przykład skuteczności szczepień profesor Zajkowska podała działania podjęte wobec leśników.

-Do 1993 roku często chorowali oni na KZM. Od 1993 roku, kiedy wprowadzono szczepienia leśników, w tej grupie zawodowej zachorowań nie ma – stwierdziła prof. Zajkowska.

Szczepienia można wykonywać przez cały rok. Pełne uodpornienie wymaga podania trzech dawek w cyklu szczepienia podstawowego. Pierwsze dwie można podać już w odstępie dwóch tygodni. Trzecią dawkę, niezbędną do pełnego uodpornienia, można zaordynować nawet po kolejnych pięciu miesiącach. Następnie podaje się tzw. dawki przypominające. Pierwsza dawka przypominająca powinna być podana po trzech latach. A kolejne – co pięć lat. Po ukończeniu 65 roku życia należy wrócić do cyklu trzyletniego.

-Szczepienia przeciw KZM są najskuteczniejszą formą profilaktyki, dzięki którym chronimy siebie i swoich bliskich przed zachorowaniem. Zaszczepić możemy nawet małe dziecko, które ukończyło pierwszy rok życia, Często jest to też ten moment w jego życiu, gdy zaczyna chodzić, co oznacza, że jest bardziej narażone na ukłucie przez kleszcza. Dlatego informuję rodziców dzieci oraz młodzieży, że cykl szczepień warto rozpocząć jeszcze zimą, bez względu na to, czy zdecydujemy się na tryb zwykły czy przyspieszony. Dzięki temu dziecko uzyska pełną odporność wraz z nastaniem wiosny – tłumaczyła lek. med. Alicja Sapała-Smoczyńska, specjalistka w zakresie pediatrii, kierownik Działu Medycznego ds. Operacyjnych Szpitala Medicover.

-Dzieci i młodzież to grupa, która ma najwyższy procent wyszczepialności. Szczególnie dotyczy to uczniów, którzy w okresie wakacyjnym często wyjeżdżają na obozy i kolonie, gdzie mają bardzo bliski kontakt z przyrodą – dodała lekarka ze Szpitala Medicover.

Edukacja to ważny element profilaktyki

Lek. med. Agnieszka Motyl, dyrektor Działu Jakości i Standardów Medycznych, specjalistka medycyny rodzinnej i epidemiolog w Medicover zauważyła w tym kontekście, jak ważna jest rola edukacji prozdrowotnej.

-Medicover od zawsze edukuje pacjentów, jeśli chodzi o profilaktykę. Jest ona prowadzona we wszystkich kanałach, w których mamy kontakt z pacjentem – zarówno podczas wizyt w naszych centrach medycznych, jak i w kanałach online czy podczas rozmowy z pracownikiem call center. Bardzo dbamy też o to, aby nasz personel miał aktualną i rzetelną wiedzę na temat profilaktyki oraz umiał ją przekazać pacjentom – mówiła.

Jak podkreślą eksperci na KZM nie ma leku, dlatego szczepienie jest jedyną dostępną formą przeciwdziałania temu wirusowi i jego groźnym powikłaniom.

Kampania „Nie igraj z kleszczem. Wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu”.

Celem kampanii jest dostarczanie rzetelnych i wiarygodnych informacji na temat kleszczy i przenoszonych przez nie chorób odkleszczowych, w szczególności wirusa KZM, a także profilaktyki zakażeń w postaci szczepień ochronnych. W ramach projektu prowadzone są spotkania edukacyjne, realizowane projekty badawcze oraz akcje informacyjne we współpracy z mediami i partnerami. Dostępna jest także edukacyjna strona www.kleszcze.info.pl, zawierająca  kompendium wiedzy na temat kleszczy i zagrożeń z nimi związanych, porady dotyczące postępowania oraz przydatne informacje dla osób prowadzących aktywny tryb życia wśród zieleni lub wybierających się w tereny zagrożone kontaktem z kleszczem. Organizatorami kampanii jest Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej i Pfizer, partnerem kampanii jest Medicover.