Według Najwyższej Izby Kontroli system lecznictwa psychiatrycznego dzieci i młodzieży wymaga zmian, bowiem nie zapewnia kompleksowej oraz powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej w tej dziedzinie. NIK wskazuje na nierównomierne, w skali kraju, rozmieszczenie kadry lekarskiej, szpitalnych oddziałów psychiatrycznych i poradni dla małoletnich.
Według danych przytoczonych przez NIK, w Polsce 9 procent dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia, czyli około 630 tysięcy, wymaga pomocy systemu lecznictwa psychiatrycznego i psychologicznego. Wskaźnik ten jest podobny u nas jak w innych krajach.
Natomiast z danych Komendy Głównej Policji wynika, że wśród nastolatków samobójstwa są drugą co do częstości przyczyną zgonów, a Polska jest w czołówce Europy pod względem liczby samobójstw. Liczba zamachów samobójczych wśród małoletnich w wieku 7 – 18 lat rośnie z roku na rok: z 730 w 2017 roku do 772 w 2018 roku, a w I półroczu 2019 roku wyniosła już 485. W latach 2017 – 2019 (I półrocze) na łącznie 1987 zamachów samobójczych, 250 zakończyło się zgonem. W 585 przypadkach przyczyną zamachów samobójczych była choroba psychiczna, a w 374 przypadkach zaburzenia psychiczne.
Potrzebna kompleksowa opieka
Podstawową zasadą terapii dzieci i młodzieży z problemami psychicznymi jest kompleksowość – diagnoza psychologiczna i lekarska oraz wielokierunkowy proces leczenia i rehabilitacji z uwzględnieniem kontekstu społecznego i rodzinnego, w jakim dziecko funkcjonuje. Jednak kontrola NIK wykazała, że system lecznictwa psychiatrycznego dzieci i młodzieży nie zapewnia tego.
Czytaj także: Prywatne podmioty uzupełniają ofertę świadczeń w zakresie zdrowia psychicznego>>>
Do czasu zakończenia kontroli NIK minister zdrowia nie wdrożył modelu leczenia środowiskowego małoletnich z zaburzeniami psychicznymi. Model ten zakłada, że najpierw dziecku należy udzielić pomocy w przyjaznym dla niego środowisku, najlepiej w otoczeniu rodziny, w szkole, czy też poradni psychologiczno – pedagogicznej. Dopiero potem należy zapewnić leczenie ambulatoryjne, na przykład w poradni zdrowia psychicznego, a gdy i ta droga nie pomoże – dopiero w szpitalu. Taki model został przygotowany, ale jego wdrażanie rozpoczęło się już po zakończeniu kontroli NIK, dlatego nie oceniono jego skuteczności.
Izba zwraca uwagę, że minister zdrowia nie określił wskaźników minimalnej liczby lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży, która zaspokoiłaby potrzeby, ani też nie opracowano modelu prognozowania zapotrzebowania na tych specjalistów. Dlatego nie wiadomo, ilu lekarzy jest obecnie potrzebnych, a ilu będzie potrzebnych w przyszłości.
Brak lekarzy specjalistów
Pod koniec marca 2019 roku zawód psychiatry dzieci i młodzieży wykonywało 419 lekarzy, a 169 było w trakcie specjalizacji. Konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży wskazywał na brak około 300 lekarzy tej specjalności. Dodatkowo niekorzystna była również struktura wiekowa kadry lekarskiej, gdyż 32 procent specjalistów miało powyżej 55 lat. W najbliższych latach problem braku lekarzy tej specjalności może się pogłębić, gdyż tylko niewielka część przyznanych przez ministra zdrowia miejsc szkoleniowych w dziedzinie psychiatrii dla rezydentów została obsadzona.
Minister wpisał wprawdzie psychiatrię dzieci i młodzieży na listę specjalności priorytetowych, ale nie spowodowało to istotnego zwiększenia zainteresowania lekarzy wyborem tej specjalizacji. Na 161 miejsc szkoleniowych w tej dziedzinie tylko 39 osób (czyli ponad 24 procent) zdecydowało się na podjęcie szkolenia w tej specjalizacji.
Według Najwyższej Izby Kontroli największym problemem jest nierównomierne rozmieszczenie psychiatrów dzieci i młodzieży na terenie kraju. Najmniej lekarzy tej specjalności, przypadających na 10 tysięcy osób małoletnich było w województwie lubuskim (0,16), a najwięcej – w województwie łódzkim (0,79). Natomiast psychiatrów przypadających na 1 tysiąc pacjentów małoletnich, najmniej było w województwie podkarpackim (1,02) a najwięcej – również w województwie łódzkim (4,96).
Czytaj także: Coraz większe potrzeby w zakresie opieki psychiatrycznej>>>
Nierównomiernie na terenie kraju rozmieszczone były także szpitalne oddziały psychiatryczne dla dzieci i młodzieży, na przykład żadnego nie było w województwie podlaskim, i oddziały dzienne. W tym przypadku żadnego nie było w pięciu województwach – lubuskim, opolskim, świętokrzyskim, warmińsko – mazurskim i zachodniopomorskim.
W skali kraju, według stanu na koniec 2018 roku, świadczeń psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży udzielano na 36 oddziałach szpitalnych (w 40 na koniec I półrocza 2019 roku). Na przyjęcie na oddział oczekiwało 402 pacjentów w stabilnym stanie zdrowia czyli o 114 osób mniej w stosunku do 2017 roku, a średni czas oczekiwania zmniejszył się z dwóch (w 2017 roku) do półtora dnia (w 2018 roku).
Izba zwraca uwagę, iż w dwóch skontrolowanych szpitalach z uwagi na brak miejsc małoletni pacjenci hospitalizowani byli także na oddziałach dla dorosłych.
Niewystarczające finansowanie
Obsada personelu na oddziałach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży z reguły spełniała lub nawet przewyższała minimalne normy zatrudnienia. Problemem było niewystarczające finansowanie świadczeń psychiatrycznej opieki dzieci i młodzieży. Środki przekazywane szpitalom przez NFZ nie pokrywały kosztów leczenia pacjentów.
NIK zwrócił też uwagę na niewystarczający nadzór konsultantów wojewódzkich w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży nad tymi specjalistycznymi oddziałami. Przeprowadzili oni kontrole tylko w dwóch spośród ośmiu skontrolowanych przez NIK szpitali. Żadnej kontroli nie przeprowadził Konsultant Krajowy w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży.
Gorzej niż w szpitalach pod względem wolnych miejsc i czasu oczekiwania wyglądała sytuacja w poradniach. Dyrektorzy tych placówek zgłaszali, że wobec dużych potrzeb leczenia psychiatrycznego dzieci i młodzieży poradni jest za mało, dlatego wydłużają się kolejki i z roku na rok rosła liczba pacjentów oczekujących na leczenie.
W 2017 roku były to, w skontrolowanych poradniach średnio 564 osoby, w 2018 roku – 661 osób, a w 2019 roku – 1036. Wydłużył się średni czas oczekiwania na wizytę z ponad 44 dni w 2017 roku do 56 dni w 2019 roku. W jednej z poradni średni czas oczekiwania wynosił aż 120 dniu.
Czytaj także: Lux Med: nowe placówki poradni zdrowia psychicznego Harmonia>>>
Główną przyczyną dużej liczby pacjentów oczekujących na wizytę i długiego czasu oczekiwania była za mała liczba zatrudnionych lekarzy specjalistów.
Wprawdzie zatrudnienie w poradniach psychiatrycznych spełniało minimalne normy określone w przepisach, ale liczba pacjentów przypadających na jeden etat w 2017 roku – średnio 1091 osób – wzrosła w 2018 roku średnio do 1124. Na przykład w poradni w Piszu były to 593 osoby, a w Rzeszowie już 2415 pacjentów.
Brak profilaktyki
Problemem w opiece psychiatrycznej dzieci i młodzieży jest brak profilaktyki. W ponad połowie skontrolowanych poradni nie prowadzono profilaktyki zaburzeń psychicznych, uzasadniając to realizacją tych zadań przez szkoły (pedagoga lub psychologa szkolnego) lub poradnie psychologiczno-pedagogiczne.
Tymczasem system oświaty nie gwarantuje łatwej dostępności do opieki psychologiczno – pedagogicznej. Prawie połowa szkół publicznych różnego typu (44 procent) nie zatrudnia na odrębnych etatach ani pedagoga, ani psychologa, natomiast tam, gdzie są tacy specjaliści, prowadzenie profilaktyki zaburzeń psychicznych w szkole utrudnia duża liczba uczniów.
Poza tym w żadnej (spośród 13) poradni zdrowia psychicznego nie funkcjonowały zespoły opieki środowiskowej. Kierownictwo placówek wyjaśniało, że NFZ nie finansuje opieki środowiskowej dla dzieci i poradnie nie realizują wizyt domowych psychiatrycznej opieki zdrowotnej.